Elly Hessel :

De subtitel van het boek(je) luidt: “Wat houden excuses voor het antisemitisme van Luther in, wanneer christenen niet in staat zijn om samen met Joden te werken aan een wereld waar het goed wonen is voor al wat leeft?” Ik zou het boekje willen typeren als een pamflet. De laatste zin van die ondertitel ‘Samen werken aan een wereld waar het goed wonen is voor al wat leeft’ gaat als een soort mantra door de hele tekst heen. (Gij zult het uw kinderen inprenten!) De auteur ‘spijkert’ zijn hele betoog aan de deur van kerk en synagoge met dezelfde gedrevenheid die Luther moet hebben bezield toen hij zijn stellingen aan de deur van de Slotkapel te Wittenberg timmerde. Heyl (op de klank afgaand: What’s in a name) uit felle kritiek op zowel de kerk als de synagoge in hun falende aanpak om elkaar in het huidige tijdsgewricht te vinden in de opdracht – in de Tora gegeven, geschapen als wij zijn naar Gods beeld – om elkaar en de aarde te hoeden, in te staan voor de identiteit van de ander; deze dus niet aanvallen maar bevestigen. Hij verwijt ons dat we het te druk hebben met het zoeken naar onze eigen identiteit en hoe die zich in de loop van de geschiedenis tegenover – en dikwijls ten koste van de ‘andere partij’ heeft ontwikkeld. En of we het daar al niet druk genoeg mee hebben zijn de beide instituties ook nog gewikkeld in een interne strijd waarbij men elkaar uitsluit. In scherpe bewoordingen, glasheldere en hier en daar sarcastische maar soms ook cabareteske taal, ontmaskert hij de diverse verborgen agenda’s waarmee we al dan niet willens en wetens ons onttrekken aan die ‘universele’ opdracht om de schepping te hoeden en te bewaren, en elkaar tot zegen te zijn: “Wie één mens redt, redt de hele wereld. Wie één mens doodt, doodt de hele wereld. Om over massaslachtingen maar te zwijgen.” De hype van het uitgieten van icebuckets over eigen of andermans hoofd ligt al weer een tijdje achter ons. Maar het lezen van Heyl ‘s heftige betoog bracht het schokeffect van ‘of je een emmer leeg gooit’ bij mij te weeg. Wat mij betreft een heilzaam effect. Zeer indringend lesmateriaal. Waar hij op het eerste gehoor in zijn aanpak soms uit de bocht dreigt te vliegen, realiseer je je wanneer je de tekst wat tot je door laat dringen – de auteur geeft er blijk van dat hij goed weet waar hij het over heeft – dat niet hij maar de wereld in een steeds gevaarlijker tempo als een razende uit de bocht aan het vliegen is en in velerlei opzicht door de vangrail aan het schieten is. De directe aanleiding voor het schrijven van zijn pamflet is het verzoek aan de protestantse kerken van de rabbijnen Evers en Ten Brink om bij de viering van 500 jaar Reformatie in 2017, excuses aan te bieden aan de Joodse gemeenschap voor het antisemitisme van Luther. De discussies in diverse dag- en opiniebladen die hierna zijn losgebarsten zullen velen van u niet zijn ontgaan. Het besef van de in de Tora gegeven opdracht om de schepping te behoeden en elkaar tot zegen te zijn, verbreedt Heyl in zijn pleidooi om bezinning op het antisemitisme en de daarmee samenhangende ‘schuldvraag’ naar slavernij, economische uitbuiting, dierenwelzijn, en milieu (‘ de tak aan de boom waar we met z’n allen opzitten’). Geïnspireerd door de Bijbelse profeten, doet hij in hun navolging zijn hartstochtelijke oproep tot omkeer en samenwerking. Hij spreekt zowel kerk en synagoge als ook de moskee aan op onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om gestalte te geven aan die van God gegeven opdracht. Het grootste deel van de tekst gaat over de falende aanpak van het probleem van het kerkelijk antisemitisme. Heyl analyseert het proces mede aan de hand van indringende voorbeelden uit de kerkgeschiedenis en stelt vervolgens hoe met het aanbieden van excuses over Luthers uitspraken en de gevolgen ervan in feite eigenlijk alleen maar het effect van het aloude zondebokmechanisme in werking treedt. “Waarom b.v. geen excuses voor de uitspraken van Erasmus?” . Of zelfs Augustinus, Ambrosius, Chrysostemos, om maar enkele prominente namen te noemen. Hoe dan ook: Nadat de zondebok is aangewezen, gaat de gemeenschap – vergeven en verzoend en wel – vrijuit. Er is schoon schip gemaakt. Heyl adviseert dat het beter is om diepgaander, eerlijker en kritischer de hele problematiek en de theologische ontwikkelingsgang ( vervangingstheologie) ter hand te nemen, zodat de kerk eindelijk zichzelf zal kunnen verlossen van het “hardnekkig wegkijken, uitspraakjes en trucjestheologie” in voortdurende pogingen om de wezenlijke schuld niet onder ogen te hoeven komen. En angst voor het verlies van de eigen identiteit. Juist door het werken aan de problematiek onder het gezag en de kritiek van het centrale gebod uit Genesis te stellen krijgt, aldus Heyl, de kerk de sleutel in handen om die ‘omkeer’ mogelijk te maken.


Binjamin Heyl, Luther, verschenen november 2015
Uitgeverij Eigen Boek B.V., www.uitgeverijeigenboek.nl, ISBN 978-94-6129-179-0